Geen boek maar een veldgids
Waarom hebben wij een veldgids geschreven? Geen boek waarin we uitwerken wat dan wel, voorschriften voor de omgang met… – maar een veldgids. Waarom een veldgids en geen handboek? Daarover volgt hieronder een uitleg.
Lastige begrippen
Wat hebben de volgende begrippen gemeen?
Een gezonde Euro, sociale cohesie, flexibele opstelling, stevig aanpakken, vertrouwen, in control zijn, een goed ondernemersklimaat, democratie, voedselveiligheid, duurzaamheid.
Lastig? Het zijn allemaal begrippen waar er iets mee is.
Begrippen die van middel tot doel zijn gepromoveerd
Alle begrippen zijn containerbegrippen met een lading. Ze gaan over middelen om te komen tot een betere bedrijfsvoering, een betere organisatie, een betere samenleving – je wordt er beter van dus. En het zijn middelen die wegens succes zijn opgewaardeerd tot doelen. Dat leidt ertoe, dat we niet meer over het doel praten (bijvoorbeeld een betere samenleving), maar over het middel (bijvoorbeeld duurzaamheid). Als een middel een doel wordt, raken we iets kwijt: het ‘waarom’ van iets doen. In de hele discussie over duurzaamheid mis je nu heel vaak, waarom het eigenlijk nodig is. Wat is het doel van die duurzaamheid?
Het zijn allemaal dogma’s
Je kunt deze begrippen ook zien als ‘dogma’s’, stelligheden. Een dogma is een stelling die als onbetwistbaar wordt beschouwd door een religie, ideologie of andere organisatie. Een dogma is het fundament van een gedachtegoed, op het fundament wordt het gedachtegoed verder uitgebouwd.
Dogma’s zijn nuttig
Dogma’s zijn nuttig in het sociaal verkeer. Je kunt er mee vaststellen of je er bij hoort of niet. Met dogma’s kan je snel onderscheid maken tussen wat verstandig is en wat niet. En of je bij de verstandige mensen hoort of niet. Daar hoef je dus niet continu over na te denken, want je werkt op basis van dezelfde fundamenten. Voor de snelle oordeel zeer nuttig dus. ‘Als je het goede met de mens voorhebt, dan ben je voor democratie’.
“Wij zijn beter”
Deze familie van begrippen heeft een succesvolle geschiedenis, mensen zijn er beter van geworden en dat verschaft ze een zekere status. Vanwege hun succes zijn ze van middel tot doel verheven, tot norm: zo doen wij dat hier. En onze dogmatiek verschaft ons ook een gevoel van morele superioriteit: “Die landen waar nog geen democratie is… oei! Die hebben nog een lange weg te gaan.”
Dogma’s verdragen geen kritiek
De aanhanger van een gedachtegoed kan het dogma nooit betwisten of betwijfelen – dan valt namelijk het hele bouwwerk in elkaar. Zo bezien zijn dogma’s gevaarlijk, want ze maken een deel van je denken tot verboden gebied. Als onze samenleving gebouwd is op het fundament democratie, is het een taboe om over alternatieven hiervoor na te denken. Juist om die reden verdienen die dogmatische begrippen met gezond wantrouwen te worden benaderd. Dat vraagt kritische moed.
Vertrouwen en control zijn dogma’s geworden
Gebruik je het begrip ‘vertrouwen’ of praat je over ‘in control zijn’, dan stap je in een mentaal landschap waar de grenzen zijn getrokken. Je wordt voor keuzes geplaatst die gaan over ‘waar je bij wilt horen’ en niet ‘wat nodig is’. Dogma’s doen dat. De sociale druk in de begrippen overstemt het nuchtere oordeel. Je kijkt niet meer naar het waarom van vertrouwen of control maar zet ze neer als goed of fout. Zo ontstaan manieren van werken die niet altijd handig zijn. Vertrouwen is niet voor iedere falen een oplossing. En grip op de zaak willen kan er toe leiden, dat je iets dood drukt voordat het kan gaan bloeien.
Dogma’s ontmaskeren vraagt een andere werkwijze
De dogma’s rondom vertrouwen en control moesten ontmaskerd worden. Dat is nuttig werk want door hun lading zitten die een helder, to the point gesprek over allerlei onderwerpen in de weg. Als je dat doet ontstaat er een ruimte voor andere manieren van denken en praten. Die ruimte moet je vervolgens natuurlijk wel verkennen – niet dicht leggen met nieuwe vooroordelen.
Daarom een veldgids
Wij hebben daarom een veldgids geschreven, geen handboek. Eerst rekenen we daarin op vriendelijke wijze af met de grootste onzin over vertrouwen en control, namelijk dat we hier met tegenstellingen te maken hebben. Vervolgens gaan we de gedachte te lijf dat méér vertrouwen en méér control beter zou zijn. Tenslotte bespreken we enkele boeken over vertrouwen en control en zetten daarbij instemmend of afkeurend onze kanttekeningen. In een boek zouden we proberen om vervolgens een nieuw ‘gelijk’ over vertrouwen en control te ontwikkelen. Dat doen we niet. Deze begrippen zijn ten onrechte tot dogma’s gepromoveerd – we gaan die staat van heiligheid niet bevorderen door nu een reeks van nieuwe eeuwige waarheden aan die arme begrippen te hangen. We geven wel met veel plezier enkele tactische tips, kortom, we hebben een veldgids geschreven. Dat is nuttig als je de begrippen vertrouwen en control nuchter wil gaan gebruiken.
Veldgidsen op een rij tijdens de presentatie. Foto: Bea van den Bosch